Көне үйіктер

Ежелгі  Маңғыстауды мекендегендердің әдет-ғұрпы мен қол өнерін, дүние танымы мен ақыл-ой парасатын меңзейтін мәдени ескерткіштердің бір түрі – көне үйіктер. Маңғыстау жерінде Тасоба, Қособа , Ақүйік, Қараүйік, Қызылүйік, Жетіүйік аталған үйік төбелер бар. Өліге ескерткіш ретінде орнатылған аумақты келеді. Олар көне заман адамдарының ата-бабаға деген құрметінің белгісі. Мұндай үйіктер үстіне кісі бойындай қада тас немесе кісінің тас мүсіні қойылады. Маңғыстаудағы қауымдық белгі, ескерткіш ретіндегі үйіктер  тайпалар мекенінде, ұлы керуен жолы бойында отырған  елдер қонысында кездеседі. Үйіктер маңызды  күзеттік белгі ретінде орнатылған. Мысалы, бағыт бағдарына қарасақ: Түпқараған – Маната – Төңірек шыңға қарай: Түпқараған –Хорезм – Хиуа – Хорасан – Балқан бағытына: Бозашы – Хиуа –Хорезм жағына, Белеулі – Ойыл бойына, Қошақ – Шерқала – Хиуа немесе Бесбұлақ – Сисем – Үстірт – Хиуа бағытына қарай үйілген. Үйіктердің көпшілігі б.з.д VII – IV ғасырларға  жататын скиф – сақ көсемдерінің үстіне көтерілген ескерткіш іспетті.

2005 жылы Шопан ата қорымынан 1,5 км жерде орналасқан Үлкенқұдық діни қабірлеу орнында  археологиялық зерттеу жұмыстары өткізілді. Кешен екі қабір орнынан тұрады. 1-қабірдің диаметрі 6 м болатын дөнгелек пішіндегі тас қоршауы болған көрінеді, тастары шашылған. Барлық 12 тасты тігінен қойып тұрғызғанда қабірдің пішіні жұмыртқаға өте ұқсас болып келеді, қабірдің беті плиталармен жабылған , қабір түбінде егде әйелдің сүйегі сақталған, қасында ұсақ жануарлардың қабырғалары салынған кішкене құмыра ыдыс табылған.  

Белеулі керуен сарайы – 19-ғасырда сақталған сәулет өнері ескерткіші, Жібек жолының бір тармағы. Ноғайлы жолының бойында Үстірттің қарақалпақ жағында орналасқан. Солтүстік пен Онтүстікті жалғастыратын керуен жолы болғандықтан оның бойына әрбір  25 км сайын керуен сарайлар салынған. Құлаған ғимараттың биіктігі  8 м жуық, 2 бағанасы мен қақпасы сақталған. Қабырғаларының қалыңдығы 1-1,5 м, бұрыштарын бекемдеп тұрған мұнарларының қалған бөлігінің биіктігі 3,2 м. Белеулі керуен сарайының  ортасында терең шымырау құдық болған.